Choroby autoimmunologiczne są coraz częściej pojawiającym się zaburzeniem funkcjonowania układu odpornościowego we współczesnym świecie. Spowodowane są nieprawidłowym działaniem limfocytów T, w wyniku czego układ odpornościowy atakuje komórki, tkanki i narządy danego organizmu. Ich przyczyną mogą być zarówno czynniki środowiskowe, jak również predyspozycje genetyczne prowadzące do aktywacji procesu autoagresji. Procesy te powodują natomiast nieprawidłową pracę różnych organów i gruczołów w organizmie człowieka. W momencie kiedy zaatakowany zostaje gruczoł tarczowy, czyli powszechnie znana tarczyca – mamy do czynienia z chorobą Gravesa-Basedowa lub Hashimoto. Z tą drugą coraz częściej spotykają się w diagnozie kobiety i mężczyźni na całym świecie.
Aby choroba została zakwalifikowana do autoimmunologicznych, konieczne jest jednoczesne wystąpienie trzech czynników, czyli tzw. „trójnogiego stołu autoimmunologii”, jak w swoich badaniach pisze dr Alessio Fasano, dyrektor Ośrodka Badań i Leczenia Celiakii z Massachusetts. Pierwszym czynnikiem jest predyspozycja genetyczna, drugi to czynnik wyzwalający chorobę poprzez uruchomienie ekspresji genów, natomiast trzeci element to zespół nieszczelnego jelita, który zaburza proces autoregulacji układu immunologicznego. Nie można zmienić genów, jednak można wpływać na czynniki, które wyzwalają chorobę oraz nieszczelność jelit, a nawet wyłączyć ekspresję genu i wyeliminować w ten sposób bodźce wyzwalające chorobę, a tym samym nawet doprowadzić do jej remisji. Aby cofnąć reakcje autoagresji występujące w organizmie należy usunąć jeden z trzech powyżej wymienionych czynników. Takie działanie może mieć dobrze zbilansowana i odpowiednio dobrana dieta.
Wiedza na temat dietoterapii przy chorobie Hashimoto stała się ostatnio bardzo pożądana. Na rynku pojawiło się wiele pozycji książkowych w tej tematyce, a w Internecie znaleźć można artykuły, porady, przepisy nie tylko dietetyków, czy endokrynologów, ale również osób niezwiązanych z tematem. W ten sposób wokół diety przy chorobie Hashimoto narosło sporo faktów i mitów. W tym artykule postaram się je zweryfikować.
Wszystkie osoby z chorobą Hashimoto powinny całkowicie wykluczyć gluten z diety – MIT
To prawda, że jednym z czynników mogących wywołać toksyczne reakcje u osób chorujących na Hashimoto (lub na inne choroby autoimmunologiczne) jest gluten. Jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że może, ale nie musi do tego dojść. Problem ten nie tyczy się wszystkich chorych. U niektórych osób chorujących na chorobę Hashimoto – nieszczelność jelit, a więc jeden z trzech czynników wywołujących reakcję autoagresji może być wywołana przez toksyczne działanie glutenu. Jednak nie jest to żadna reguła, czasem przyczyna może być o innym nieznanym podłożu.
Gluten jest kompleksem białek (głównie gliadyn i glutenin), który występuje w zarodkach ziaren pszenicy, żyta i jęczmienia. Jest szeroko wykorzystywany w przemyśle piekarskim oraz cukierniczym. Nietolerancja glutenu może przyjmować różne formy, od tzw. NCGS (non celiac gluten sensitivity) czyli nieceliakalną nadwrażliwości na gluten, poprzez alergię na pszenicę, ataksję glutenową, po celiakię uznaną za najostrzejszą reakcję organizmu na ten czynnik. Celiakia charakteryzuje się niszczeniem kosmków jelitowych odpowiedzialnych za trawienie i wchłanianie składników odżywczych z pożywienia w wyniku ataku autoimmunologicznego przeprowadzonego na jelita. W wyniku stanu zapalnego błona śluzowa jelit przestaje pełnić funkcję swoistej bariery dla antygenów i substancji szkodliwych, a przepuszczalność jelit zwiększa się. W konsekwencji prowadzi to do przedostawania się do krwi nie do końca strawionych składników pokarmowych, a nawet toksyn czy drobnoustrojów. Tego rodzaju obce antygeny mogą doprowadzić do obniżenia odporności i przeciążenia układu immunologicznego, a w konsekwencji do wywołania przewlekłych chorób autoimmunologicznych jak Hashimoto. Świadomość tego rodzaju mechanizmów pozwala na identyfikację czynnika etiologicznego przy danej jednostce chorobowej, a następnie dopasowanie odpowiedniego rodzaju terapii. Należy zwrócić uwagę na fakt, że jest to sytuacja bardzo indywidualna – u osób ze stwierdzoną celiakią lub nadwrażliwością na gluten, jego całkowita eliminacja z diety może spowodować, że proces destrukcji jelita zostanie zatrzymany, a po pewnym czasie kosmki jelitowe odbudują się. Wówczas problem przepuszczalności jelita zniknie, a tym samym zostanie usunięty jeden z trzech czynników wywołujących chorobę autoimmunologiczną. Jednak u osób, u których nietolerancja lub nadwrażliwość na gluten nie zostały stwierdzone – najprawdopodobniej przepuszczalność jelit wywołuje inny bodziec, jak chociażby alkohol, infekcje jelit, stres, toksyny, niesterydowe leki przeciwzapalne, niedobory niektórych składników odżywczych, kapsaicyna czy dysbakterioza. Wówczas nie należy rezygnować z glutenu w diecie ponieważ nie przyniesie to spodziewanych rezultatów, a poprzez znaczące zmniejszenie urozmaicenia diety może wręcz zaszkodzić pacjentowi.
Warzywa kapustne w diecie osób z chorobą Hashimoto powinny zostać ograniczone – FAKT
Warzywa kapustne (krzyżowe), do których zaliczane są m.in: kapusta biała, kapusta włoska, brokuły, jarmuż, kalafior, rzepa, rzodkiewka, rzepak, a także inne rośliny, jak: maniok, soja, fasola, cebula i czosnek to produkty spożywcze, które powinny zostać ograniczone w diecie osób z chorobą Hashimoto. Wynika to z obecnych w nich substancji wolotwórczych, czyli goitrogenów. Są to związki organiczne i nieorganiczne zaburzające metabolizm jodu w organizmie, a w konsekwencji powodujące spadek aktywności sekrecyjnej tarczycy, spowolnienie lub zahamowanie syntezy tyroksyny. Prowadzi to do obniżenia poziomu trójjodotyroniny (T3) i tetrajodotyroniny (T4), zwiększenia sekrecji tyreotropiny (TSH) i przerost gruczołu tarczowego. Do goitrogenów zaliczają się tioglikozydy, polifenole, glikozydy cyjanogenne oraz hemaglutyniny. Mechanizmy ich działania są różne, od konkurowania z jodem, przez wchodzenie z nim w reakcje do związania i stworzenia formy nieaktywnej. Jednak tiocyjaniany oraz izotiocyjaniany pochodzące z roślin krzyżowych wykazują również bardzo korzystne dla zdrowia działanie. Wykazują bowiem efekt antynowotworowy i detoksykujący. Z tego powodu o ile nie występuje znacząca nadwrażliwość na warzywa krzyżowe – nie należy ich całkowicie wykluczać z diety, a jedynie ograniczyć ich spożycie do trzech razy w tygodniu. W celu obniżenia ryzyka działania wolotwórczego, zaleca się jednak przeprowadzanie obróbki termicznej lub fermentacji tego rodzaju produktów przed spożyciem.
Wyjątkowym warzywem należącym do goitrogenów, kórego osoby z Hashimoto jednak powinny unikać. jest soja. Znajdują się w niej izoflawony sojowe – genisteina
i daidzeina, które prowadzą do zmniejszenia wchłaniania L-tyroksyny z przewodu pokarmowego, zahamowania syntezy hormonów tarczycy i zaostrzenia ataków autoimmunologicznych na ten gruczoł. Należy unikać nie tylko surowej soi, ale również produktów z niej wytworzonych, jak tofu, napój sojowy, tempeh, sos sojowy czy pasta miso. Jeśli jednak tarczyca jest ustabilizowana, podobnie jak w przypadku pozostałych goitrogenów, można ją spożywać w niewielkich ilościach, maksymalnie do trzech razy
w tygodniu.
Przy chorobie Hashimoto należy suplementować jod
– MIT
Jod jest jednym z najistotniejszych składników mineralnych potrzebnych
do prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Mikroelement ten jest niezbędny bowiem
do syntezy jej hormonów. Niedobór jodu powoduje znaczne obniżenie stężenia hormonów
T3 i T4, a tym samym podwyższenie stężenia hormonu TSH, powiększenie tarczycy, powstawanie tzw. wola endemicznego oraz ograniczenie wzrostu organizmu. Ponadto deficyt tego składnika mineralnego pogłębia niedobory innych niezbędnych dla tarczycy pierwiastków, jak żelazo czy selen. Jednak w chorobie Hashimoto gruczoł tarczowy nie potrafi go w pełni wykorzystać, a nadmierna ilość jodu może prowadzić do zaostrzenia reakcji autoimmunologicznej i powstania zwiększonego stanu zapalnego. Bardzo istotnym jest więc weryfikacja czy pacjent choruje na niedoczynność tarczycy czy autoimmunologiczne zapalenie tarczycy Hashimoto, w tym przypadku ilość spożywanego jodu ma niebagatelne znaczenie we wspomaganiu leczenia dietą. Najlepszym źródłem jodu są owoce morza, glony i ryby, szczególnie dorsz i mintaj. Należy również pamiętać o fortyfikacji jodem takich produktów jak sól (w Polsce fortyfikacja obligatoryjna od 1996 roku, na 100 g soli ok. 2,3 mg jodu) czy pieczywo (w krajach skandynawskich). Osoby chorujące na chorobę Hashimoto powinny więc nie tylko unikać suplementacji jodem, ale również starać się aby nie zwiększyć nadto jego spożycia wraz z dietą.
Selen jest istotnym składnikiem diety chorych na Hashimoto
– FAKT
Selen to kolejny istotny pierwiastek dla osób z niedoczynnością tarczycy i chorobą Hashimoto. Największa koncentracja tego mikroelementu znajduje się właśnie w tarczycy, wynika to z faktu, że selen wchodzi w skład centrum aktywnego selenoprotein (enzymów, które biorą udział w metabolizmie hormonów tarczycowych). Jednym z takich enzymów jest dejodynaza, która uczestniczy w przejściu tyroksyny (T4) w trójjodotyroninę (T3), która jest aktywną formą hormonu. Kolejnym enzymem, w którego skład wchodzi selen jest peroksydaza glutationowa, która wykazując działanie antyoksydacyjne, chroni tarczycę przed reaktywnymi formami tlenu. Jego brak lub nieodpowiednia ilość może prowadzić do uszkodzenia struktury tarczycy, zapoczątkowania lub pogłębienia procesu autoimmunologicznego zapalenia tarczycy. Selen usprawnia działanie systemu odpornościowego oraz zmniejsza ryzyko zapalenia. Jego deficyt powoduje zmniejszenie wytwarzania i stężenia w tkankach hormonu T3, oksydatywne uszkodzenie tarczycy oraz zmniejszenie przyswajalności jodu. U pacjentów z chorobą Hashimoto stwierdzono niedobory tego pierwiastka we krwi. Aby selen mógł spełniać swoje zadanie, niezbędna jest obecność jodu w odpowiednim stężeniu. Mikroelementy te modyfikują bowiem wzajemnie swoją aktywność. Do produktów żywnościowych, które dostarczają znaczne ilości tego pierwiastka zalicza się ryby (zwłaszcza halibut i dorsz), skorupiaki, rośliny strączkowe, czosnek i grzyby, a za najbogatsze źródło selenu uznaje się orzechy brazylijskie . W diecie Polaków źródłem selenu są przede wszystkim: mięso i jego przetwory (37%), produkty zbożowe (21%), produkty mleczne (11%) i ryby (9%). Należy pamiętać o tym, że nadmiar selenu może być szkodliwy. Objawy zatrucia wywołują dawki w ilości ok. 900 μg, ale dostarczenie tak dużych ilości z dietą jest mało prawdopodobne. Należy natomiast ostrożnie stosować ewentualną suplementację i pamiętać o tym, że wchłanianie selenu jest wzmacniane przez witaminy A, E i C.
Wszyscy chorzy na Hashimoto powinni wyeliminować nabiał z diety
– MIT
To prawda, że nabiał to kolejny rodzaj pokarmu, który może wywołać reakcje nadwrażliwości u osób chorujących na Hashimoto. Nietolerancja laktozy może być spowodowana brakiem lub niedoborem enzymu rozkładającego cukier mleczny – laktozę. Również nietolerancja białek mleka krowiego i nabiału – kazeiny i białek serwatkowych jest stosunkowo często diagnozowana u osób z chorobą Hashimoto. W takim przypadku należy unikać lub zmniejszyć podaż produktów mlecznych, jogurtów, serów, lodów czy masła, wybierać produkty bez laktozy, stosować napoje sojowe, migdałowe, owsiane czy kokosowe stanowiące alternatywę dla mleka. Jednak podobnie jak w przypadku glutenu – eliminacja nabiału z diety jest kwestią indywidualną. U niektórych chorych rozwiąże to problem złego samopoczucia, u innych nie. Należy wykonać w tym kierunku testy diagnostyczne, zanim całkowicie wykluczy się te produkty z diety.
Poza tym osoby z chorobami autoimmunologicznymi, a więc cierpiące na zespół nieszczelnego jelita, mogą być nadwrażliwe na niemal każdy pokarm, nawet bez konieczności występowania konkretnej alergii lub nietolerancji pokarmowej. W diecie takich osób należy metodą eliminacyjną doprowadzić do wykreowania indywidualnego jadłospisu bez składników mających szkodliwy wpływ na samopoczucie i stan zdrowia danej osoby.
Do diety osób z chorobą Hashimoto zaleca się wprowadzenie żywności fermentowanej
– FAKT
Żywność fermentowana wspomaga odtruwanie organizmu oraz zapewnia prawidłową pracę jelit dzięki naturalnym probiotykom, które się w niej znajdują. Bakterie znajdujące się w żywności tej kategorii pozwalają na zachowanie równowagi flory jelitowej (dzięki bakterii Lactobacillus acidophilus), a tym samym zapobiegają występowaniu lub eliminują takie objawy, jak: zaparcia, problemy trawienne czy niepokój. Ponadto produkty fermentowane dostarczają białka, witaminy B12 oraz pozostałych składników odżywczych, które są w łatwiejszej do strawienia postaci, ponieważ drobnoustroje już je wstępnie przetrawiły, co ma istotne znaczenie dla spowolnionego metabolizmu osób z Hashimoto. Lewoskrętny kwas mlekowy, który się w nich znajduje zmniejsza natomiast wchłanianie niektórych substancji toksycznych do krwi, jak np. amoniak, skatol, indol czy aminy. Żywności fermentowanej przypisuje się również szereg innych dobroczynnych dla organizmu działań, jak działanie profilaktyczne w chorobach układu moczowego i płciowego, obniżanie frakcji LDL cholesterolu, zmniejszanie ryzyka występowania nowotworów, obniżanie pH treści jelita grubego, a także obniżanie ciśnienia krwi. Mała ilość fermentowanych produktów, takich jak np. warzywa, owoce lub mleczne napoje fermentowane, wspomaga proces trawienia. Alternatywą dla zazwyczaj kiszonych produktów – kapusty lub ogórków, mogą być np. buraki, cukinia, marchew lub potrawa kimchi.
Regularność spożywania posiłków jest nadzwyczaj istotna w dietoterapii choroby Hashimoto
– FAKT
W przypadku niedoczynności tarczycy lub choroby Hashimoto, często występująca u pacjentów nadmierna masa ciała wymaga szczególnej kontroli. Do powszechnych problemów występujących u tych osób zalicza się również obniżony metabolizm, a co za tym idzie – trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała. Związane jest to z faktem, że gruczoł tarczycy odpowiada za 30% spoczynkowej przemiany materii. Zaburzenia jego funkcjonowania w produkcji hormonów tarczycowych powodują, że energia, która jest dostarczana wraz z pożywieniem zostaje zmagazynowana w nadmiernych ilościach w postaci tkanki tłuszczowej. Jednak ten mechanizm może również działać w drugą stronę, jak dzieje się niekiedy w przypadku choroby Hashimoto, wówczas spadek masy ciała może ponownie zaburzyć stężenie hormonów we krwi. Z tego powodu istotnym jest zapewnienie odpowiedniej diety, która umożliwi normalizację poziomu hormonów tarczycy we krwi. Należy unikać drastycznego obniżania lub podwyższania wartości energetycznej diety, ponieważ powoduje to zaburzenia metabolizmu. Odpowiedni rozkład i regularność spożywania posiłków pozwoli na uregulowanie stężenia glukozy we krwi i umożliwi utrzymanie go na odpowiednim poziomie. Regularne odżywianie zapobiega powstawaniu napadów głodu oraz zwiększonego apetytu, co prowadzi do zwiększenia masy ciała, a w konsekwencji do rozwoju nadwagi lub otyłości a także nadciśnienia tętniczego czy miażdżycy.
Podsumowując – liczne fakty i mity powstałe wokół tematu dietoterapii w chorobie Hashimoto mogą uprzykrzyć życie pacjenta i sprawiać, że czuje się on zdezorientowany. Zawsze należy pamiętać o indywidualnej ocenie stanu zdrowia pacjenta, o potencjalnym wystąpieniu nietolerancji i alergii pokarmowych lub chorób współtowarzyszących. Dieta powinna zostać ułożona zgodnie z zaleceniami dietetyka i endokrynologa w oparciu o aktualne wytyczne i normy żywieniowe.
Bibliografia:
- Cielecka E. K., Dereń K., Grzegorczyk A. (2010): Nadwrażliwość pokarmowa. Alergia Astma Immunologia, 15(3), 118-124.
- Drąg J., Goździalska A., Knapik-Czajka M. Matuła A., Jaśkiewicz J. (2017):
- Nieszczelność jelit w chorobach autoimmunologicznych. Państwo i Społeczeństwo, (4), 133-146.
- Duntas L. (2009): Autoimmunity: Does celiac disease trigger autoimmune thyroiditis? Nature Reviews Endocrinology, (5), 190-191.
- Fasano A. (2012): Leaky gut and autoimmune diseases. Clinical Reviews in Allergy Immunology, 42(1), 71-78.
- Gawęcki J. (red). (2012): Żywienie Człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
- Jarosz M., Stolińska H., Wolańska D. (2014): Instytut Żywności i Żywienia,Żywienie w niedoczynności tarczycy. Wyd. PZWL, Warszawa.
- KŁOSOWICZ J. (2019): Instytut Żywienia Człowieka I Dietetyki, Opracowanie i ocena diety dla osób z niedoczynnością tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto. Poznań
- Laurberg P., Pedersen I. B., Knudsen N., Ovesen L., Andersen S. (2001):
- Environmental iodine intake affects the type of nonmalignant thyroid disease. Thyroid, 11(5), 457-469.
- Michalczuk M., Sybilski A. J. (2010): Nietolerancje pokarmowe. Pediatria i Medycyna Rodzinna, 6(3), 189-193.
- Morowiec M., Kozłowska K., (2010): Wpływ procesów technologicznych na zawartość tiocyjanianów w warzywach. Toksykologia Żywności – przewodnik do ćwiczeń pod red. Anny Brzozowskiej, Wyd. SGGW, Warszawa
- Stępień M., Bogdański P. (2013): Nadwrażliwość na gluten – fakty i kontrowersje. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 4(4), 183-19
- Tuchendler P., Zdrojewicz Z. (2017): Dieta w chorobach tarczycy. Medycyna Rodzinna, 20(4) 299-303.
- Wentz I. (2017): Hashimoto jak w 90 dni pozbyć się objawów i odzyskać zdrowie, Wyd. Otwarte, Kraków
- Wentz I., Nowosadzka M. (2013): Zapalenie tarczycy Hashimoto- jak znaleźć
i wyeliminować źródłową przyczynę choroby, Wyd. Wentz LLC, Lexington. - Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E. (2015): Zalecenia dietetyczne w
niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 48(2), 117-127.
Autorka: Julia Kłosowicz
