Osoby zmagające się z nowotworami najczęściej poddawane są leczeniu chemioterapią lub radioterapią. W przypadku wczesnego wykrycia choroby, terapie te efektywnie działają na pacjentów pomagając wrócić do pełni zdrowia. Pomimo wielu zalet tych metod, ich stosowanie wiąże się z wieloma skutkami ubocznymi, jednak poprzez odpowiednie żywienie istnieje możliwość zniwelowania dolegliwości, które w znaczący sposób pogarszają jakość życia chorych. 

Chemioterapia i jej skutki uboczne

Chemioterapia jest metodą leczenia onkologicznego polegająca na podawaniu cytostatyków. Często podaje się kombinację kilku z nich, ze względu na zróżnicowanie działanie, w celu zwiększenia skuteczności wdrożonego leczenia. Podawane substancje przenoszone są w krwioobiegu docierając do wszystkich komórek ciała, gdzie hamują rozwój komórek nowotworowych, ale także cebulek włosów, szpiku, nabłonka przewodu pokarmowego, dlatego też charakterystycznym skutkiem stosowania chemioterapii jest utrata włosów. 

Chemioterapia jest podawana w różny sposób:

• Poprzez zastrzyk dożylny lub kroplówkę,
• Doustnie w postaci tabletek lub płynów,
• Za pośrednictwem portu naczyniowego,
• Poprzez wkłucie centralne,
• Z wykorzystaniem pomp infuzyjnych.

Skutki uboczne

Chemioterapia niszcząc komórki nowotworowe, niekorzystnie wpływa także na zdrowe komórki organizmu, przez co może powodować wiele skutków ubocznych. Częstym powikłaniem jest występowanie infekcji, na skutek zmniejszonej odporności organizmu. W takim wypadku ważna jest profilaktyka, która opiera się na higienie osobistej, czy unikaniu kontaktu z osobami chorującymi. 

Większość rodzajów chemioterapii przyczynia się do występowania nudności i wymiotów, dlatego też znaczna część pacjentów musi przyjmować leki przeciwwymiotne. Mimo ich stosowania, konieczne jest wdrożenie odpowiedniego sposobu żywienia, które opiera się na diecie łatwostrawnej. Zaleca się częstsze spożywanie posiłków o mniejszej objętości, unikanie silnie pachnących i mocno przyprawionych potraw w dniu leczenia, a także posiłków wysokotłuszczowych. Nie należy jeść 2 godziny przed i po chemioterapii. Istotną kwestią jest dbanie o higienę spożywanych produktów, poprzez częste mycie rąk, przyborów kuchennych, przechowywanie produktów w odpowiednich warunkach. Ważna jest także odpowiednia obróbka termiczna surowców, która pozwoli na zmniejszenie ryzyka wystąpienia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.

Kolejnym skutkiem ubocznym stosowania chemioterapii jest utrata włosów. Związane jest to bezpośrednio ze sposobem jej działania, który polega na niszczeniu komórek nowotworowych, ale także na hamowaniu rozwoju zdrowych. Włosy zaczynają wypadać po około 2 tygodniach od rozpoczęcia leczenia chemioterapią. Dodatkowo, może występować mrowienie i swędzenie skóry głowy.

Częstymi objawami występującymi podczas przyjmowania chemioterapii są biegunki oraz zaparcia. W przypadku biegunek należy uzupełnić swoją dietę o produkty zapierające, takie jak biały ryż, drobne kasze (kasza manna), pieczywo pszenne, gotowane warzywa (marchew, dynia), niektóre owoce (banan), a unikać tych drażniących i pobudzających perystaltykę jelit (brązowy ryż, grube kasze, np. kasza gryczana, pieczywo pełnoziarniste, makarony razowe, otręby, surowe warzywa) oraz wzdymających (rośliny strączkowe, warzywa kapustne). Istotną kwestią w przypadku występujących biegunek jest nawodnienie organizmu. Korzystne jest picie płynów w małych ilościach, ale często, przy czym zalecana jest mineralna woda niegazowana, napary z rumianku, czy czarna herbata. Należy pić około 8-10 szklanek płynów w ciągu doby, unikając jednak słodkich napojów, czy soków owocowych. Ważne jest przestrzeganie zasad diety łatwostrawnej, częstsze spożywanie małych objętościowo posiłków. Warto wprowadzić do swojego jadłospisu gałkę muszkatołową, której dodatek zmniejsza perystaltykę. Wyeliminować należy posiłki ostro przyprawione, smażone oraz tłuste, które mogą wzmagać biegunkę.

W przypadku zaparć, powinno się stosować dietę z odpowiednią ilością błonnika pokarmowego (25-40g), płynów (ok.2l), a także wzbogaconą o mleczne napoje fermentowane (kefiry, maślanki, jogurty naturalne) i kiszonki. Błonnik pokarmowy, którego sporą ilość możemy znaleźć w pieczywie, makaronie, kaszach, warzywach i owocach, zwiększa zawartość wody w stolcu oraz objętość mas kałowych, przez co wypróżnianie zachodzi znacznie łatwiej. 

Problemy z jamą ustną są równie częstym problemem osób przyjmujących chemioterapię. Zazwyczaj są to owrzodzenia w jamie ustnej i uczucie suchości. W takim przypadku należy dbać przede wszystkim o higienę jamy ustnej, poprzez czyszczenie zębów po każdym posiłku. Pomocne są czynności pozwalające na utrzymanie wilgotności w jamie ustnej. Należą do nich: ssanie kostek lodu, częste picie wody w ciągu dnia, żucie bezcukrowej gumy oraz stosowanie substytutu śliny. Z produktów dostępnych na rynku należy wybierać, te, które nie sprawią trudności w gryzieniu i połykaniu, a w miarę możliwości spożywać pokarmy w postaci miękkiej, papkowatej. Kasze, makarony, ziemniaki należy spożywać z dodatkiem kremowych sosów. Posiłki powinny być w temperaturze pokojowej, a w trakcie ich spożywania, regularnie popijane wodą. 

A czego należy unikać? Alkoholu i produktów go zawierających, palenia tytoniu, produktów wysokosłodzonych, ze względu na wysokie ryzyko pogorszenia stanu uzębienia, ale także potraw gorących, ostrych, kwaśnych i o kruchej konsystencji.

Radioterapia 

Radioterapia jest metodą leczenia onkologicznego, która polega na niszczeniu komórek nowotworowych poprzez wysokie dawki promieniowania jonizującego. Wyróżniamy 2 główne rodzaje radioterapii, do których należą teleradioterapia oraz brachyterapia. Pierwsza z nich polega na leczeniu z zastosowaniem promieniowania jonizującego, które działa w określonej odległości od ciała, natomiast druga – promieniowanie jonizujące jest umieszczone wewnątrz organizmu człowieka. Radioterapia jest wykorzystywana w leczeniu radykalnym, jak i paliatywnym i może być stosowana samodzielnie lub w połączeniu z inną metodą leczenia. Jej działanie polegając na niszczeniu komórek nowotworowych poprzez promieniowanie jonizujące, oddziałuje również na zdrowe komórki, dlatego też dawka promieniowania jest ustalana indywidualnie, aby osiągnąć jak najlepsze rezultaty dzięki możliwie najniższej dawce. 

Skutki uboczne

Skutki uboczne radioterapii są ściśle powiązane z rejonem ciała, który został objęty leczeniem, jednak głównie są to:

• Zmiany skórne, które objawiają się w postaci zaczerwienienia, suchej, swędzącej skóry,
• Biegunka,
• Nudności,
• Wymioty,
• Zmiany w obrębie jamy ustnej,
• Trudności w połykaniu,
• Kserostomia (suchość w jamie ustnej),
• Utrata włosów w okolicy, która była poddawana napromieniowaniu.

W przypadku występowania biegunek, nudności, wymiotów, czy problemów w obrębie jamy ustnej, postępowanie żywieniowe wygląda tak samo, jak podczas występowania tych objawów w trakcie leczenia chemioterapią. 

Żywienie ma bardzo duży wpływ na samopoczucie chorego. Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego oraz zmiany w obrębie jamy ustnej można skutecznie niwelować za pomocą odpowiedniego żywienia, dopasowanego indywidualnie do potrzeb pacjenta. Zmniejszenie występowania skutków ubocznych znacząco podnosi jakość życia, przez co szanse wyleczenia zwiększają się. 

Piśmiennictwo:

1. Brużewicz S., Wronkowski Z.,  Chemioterapia i radioterapia, Warszawa 2007.
2. Muhammad Shahbaz Aslam, Sidra Naveed, Aftab Ahmed, Zaigham Abbas, Iram Gull, Muhammad Amin Athar, Side effects of chemotherapy in cancer patients end evaluations of patients opinion about starvation based differentia chemotherpay. Journal of Cancer Therapy, 2014, 5, 817-822.
3. Jerah Thomas, Curtiss Beinhorn, Dena Norton, Michael Richardson, Sat-Siri Sumler, Moshe Frenkel, Managing radiation therpay side effects with complementary medicine, J Soc Integr Oncol. 2010.
4. Rajamanickam Baskar, Kuo Ann Lee, Richard Yeo, Kheng-Wei Yeoh, Cancer and Radiation Therapy: Current Advances and Future Directions, International Journal of Medical Sciences, 2012.
5. Żywienie a choroba nowotworowa – poradnik dla pacjentów i ich rodzin, red. Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz, Warszawa 2013.
6. Kłęk S. i in., Standardy leczenia żywieniowego w onkologii, Nowotwory, Journal of oncology 2015, tom 65, nr 4, 19-23.
7. Meder J., Podstawy onkologii klinicznej, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 2011.
8. Kenneth A. Conklin, Dietary antioxidants during cancer chemotherapy: impact on chemotherapeutic Eeffectiveness and development of side effects, 2009.
9. Gawęcki J., M. Grzymisławski, Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2012, 358-361.
10. Gawęcki J., Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2010.
11. Chemioterapia. Poradnik dla pacjentów, red. Piotr Czajka, Poznań.
12. Bujko K., Podstawy radioterapii, Gastroenterologia Kliniczna, 2010, tom 2, nr 4, 121-126.
13. Krajowy rejestr nowotworów. http://onkologia.org.pl/
14. Hockel M., Heckl U., Nagel A., Pacjent z chorobą nowotworową, Wrocław 2010.

Autorka: Sandra Lipert