Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem postępującym. Rośnie liczba osób w wieku podeszłym, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu zachorowań na choroby przewlekłe.
W zapobieganiu wielu schorzeń istotną rolę odgrywa przede wszystkim rodzaj spożywanych produktów.
Starzenie się jest procesem, który prowadzi do stopniowego spadku zdolności organizmu do odpowiedzi na czynniki środowiskowe. Prawie we wszystkich tkankach i narządach z wiekiem zachodzą zmiany strukturalne i biologiczne. Do czynników odpowiedzialnych za proces starzenia należą między innymi dieta i aktywność fizyczna, czynniki genetyczne, choroby związane z wiekiem, starzenie się komórek organizmu oraz warunki socjalne. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ustaliła 60 rok życia jako początek starości. Wiek podeszły obejmuje przedział 60-75 lat, wiek starczy 75-90 lat a wiek sędziwy > 90 lat. W wyniku starzenia się, w organizmie zachodzi szereg zmian, które istotnie wpływają na przyswajanie oraz wchłanianie związków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania. U osób w podeszłym wieku następują też zmiany w układzie kostno – stawowym. Zmniejsza się masa i siła skurczu mięśni, co jest konsekwencją rozwoju sarkopenii. Dochodzi do zmian w składzie ciała. Wrasta odsetek tkanki tłuszczowej w ciele, natomiast ilość tkanki mięśniowej obniża się. Procentowy udział wody w organizmie z około 65% spada do 45-50%. Zmniejsza się aktywność enzymów trawiennych. Wrasta pH soku żołądkowego, natomiast obniża się wydzielanie HCl. Często pojawiają się zaparcia, które spowodowane są niską aktywnością fizyczną, niedostateczną podażą błonnika pokarmowego oraz płynów. Dochodzi też do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych np. witaminy B12, do czego przyczynia się zmniejszona ilość wydzielanego czynnika wewnętrznego.
Z wiekiem następuje spadek zapotrzebowania na energię, ze względu na obniżenie podstawowej przemiany materii (PPM). Zmieniają się również zalecenia, dotyczące spożycia poszczególnych składników odżywczych. Według obowiązujących norm, osoby starsze powinny zwiększyć podaż białka w codziennej diecie. Rekomenduje się, żeby seniorzy spożywali ok. 1,0-1,2 g białka na kg masy ciała na dobę. Powinno być to białko o wysokiej wartości biologicznej. Co najmniej 50% tego składnika powinno być pochodzenia zwierzęcego, ze względu za zawartość w nim wszystkich niezbędnych aminokwasów. Dobrym jego źródłem jest białko jaja kurzego.
W jadłospisie osób starszych nie może zabraknąć również białka roślinnego, szczególnie tego zawartego w nasionach roślin strączkowych, które wykazuje korzystny wpływ na profil lipidowy oraz poziom glukozy w surowicy krwi. Białko jest składnikiem budulcowym. Potrzebne jest do utrzymania odpowiedniej masy mięśniowej. Wchodzi też w skład krwinek czerwonych i białych, płytek krwi, enzymów i hormonów. Niedobór białka prowadzi do powstawania infekcji, zakażeń i rozwoju różnych chorób. Ponadto jego niedostateczna podaż jest przyczyną pogorszenia funkcji poznawczych, może prowadzić też do powstawania alergii oraz upośledza wchłanianie substancji odżywczych.
Osoby starsze powinny w codziennej diecie ograniczyć ilość spożywanego tłuszczu. Według Norm żywienia dla populacji polskiej procentowy udział tego składnika w diecie powinien wynosić
20-30%. Ważne jest, aby dostarczać organizmowi tłuszcze dobrej jakości, czyli przede wszystkim te pochodzenia roślinnego (oleje roślinne, oliwa z oliwek, awokado, orzechy, nasiona, ryby). Osoby starsze powinny ograniczyć podaż nasyconych kwasów tłuszczowych (SFA – Saturated fatty acids) oraz izomerów trans, które zwiększają ryzyko m.in. chorób neurodegeneracyjnych. SFA nie powinny przekraczać 5-6% energii z dziennej racji pokarmowej. W jadłospisie osób w wieku podeszłym dominować powinny jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA – Monounsaturated fatty acids), które znajdują się przede wszystkim w oliwie z oliwek, awokado oraz migdałach. Istotnym elementem diety tej grupy osób są kwasy tłuszczowe omega-3. Należą one do wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA – Poliunsaturated fatty acids). Wpływają korzystnie na funkcjonowanie mózgu oraz zapobiegają chorobom neurodegeneracyjnym. Szczególną rolę odgrywają tutaj kwasy
EPA – eikozapentaenowy i DHA – dokozaheksaenowy. Kwas DHA spowalnia akumulację białka tau, obniża poziom beta-amyloidu oraz redukuje poziom preseniliny (enzym oddzielający beta-amyloid od białka), przez co zapobiega rozwojowi choroby Alzheimera. Ponadto kwasy tłuszczowe omega-3 działają przeciwzapalnie i antyagregacyjnie oraz obniżają poziom triacylogliceroli w surowicy krwi. Znaleźć je można przede wszystkim w tłustych rybach morskich (łosoś, tuńczyk, śledź, makrela). Bardzo ważne jest, żeby zachować w codziennej diecie odpowiedni stosunek kwasów tłuszczowych omega-3 do omega-6 (1:4 – 1:5). Źródłami omega-6 są np. pestki dyni, nasiona słonecznika oraz olej słonecznikowy. Kwasy te są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednak jeśli przeważają w diecie, a proporcja pomiędzy nimi a kwasami omega-3 nie zostaje zachowana, mogą okazać się szkodliwe (stany zapalne, schorzenia układu krążenia).
Kolejnym składnikiem pokarmowym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu są węglowodany. W diecie osób starszych są one głównym źródłem energii. Ich udział
w dziennej racji pokarmowej powinien wynosić 50-70%. Należy zwrócić szczególną uwagę na rodzaj spożywanych węglowodanów. Należy wybierać przede wszystkim te złożone, natomiast udział cukrów prostych nie powinien przekraczać 10% całkowitej wartości energetycznej diety. Istotnym elementem jadłospisu jest błonnik pokarmowy. Jego nierozpuszczalna frakcja nie ulega procesom trawienia w przewodzie pokarmowym. Błonnik nierozpuszczalny zwiększa perystaltykę jelit, a co się z tym wiąże, przyspiesza pasaż treści pokarmowej. Dodatkowo zwiększa jej objętość, poprzez zdolność wiązania wody. Błonnik rozpuszczalny ochrania ściany przewodu pokarmowego, dzięki wytwarzaniu lepkich substancji. Wydłuża również czas przebywania pokarmu w żołądku, czyli daje uczucie sytości na dłużej. Ulega on fermentacji w jelicie grubym, co korzystnie wpływa na odpowiednią proporcję między bakteriami probiotycznymi a gnilnymi oraz rozwój pałeczek kwasu mlekowego. Wystarczające spożycie (AI) błonnika pokarmowego według Norm żywienia dla populacji polskiej z 2017 roku wynosi 25 g/dobę do 65 roku życia i 20 g/dobę powyżej 65 lat. Według zaleceń WHO na prawidłowe funkcjonowanie organizmu pozwala spożywanie 25g błonnika w ciągu dnia. Podaż włókna pokarmowego powinna być jednak dostosowana indywidualnie do osoby, ze względu na występowanie różnych jednostek chorobowych u osób w starszym wieku.
Instytut Żywności i Żywienia pod kierunkiem prof. dr hab. n. med. Mirosława Jarosza opracował Piramidę Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla osób w wieku starszym. Została ona stworzona w celu zachowania odpowiedniego stanu zdrowia seniorów.
Aktualna piramida zgodna jest z zaleceniami WHO, które mówią o konieczności ograniczenia cukru, soli i tłuszczu a zwiększenia podaży błonnika pokarmowego. Bardzo ważna jest codzienna aktywność fizyczna, która znalazła się na dole piramidy. Według zaleceń powinna ona trwać ok. 30-45 minut dziennie. W połączeniu z odpowiednio zbilansowaną dietą stanowi istotny czynnik
w zapobieganiu chorób cywilizacyjnym takich jak otyłość czy cukrzyca typu II. Należy pamiętać
o odpowiedniej podaży płynów w ciągu dnia. Zapominanie o napojach oraz zmniejszenie aktywności obszaru mózgu odpowiedzialnego za pragnienie, są przyczynami odwodnienia u osób w wieku podeszłym. Seniorzy powinni wypijać co najmniej 2 litry płynów w ciągu doby. Na kolejnym szczeblu znajdują się warzywa i owoce, które należy spożywać jak najczęściej (część z nich można zastąpić sokami – 200-400 ml). Dalej znajdują się produkty pełnoziarniste, produkty mleczne (spożywać co najmniej 3 większe szklanki dziennie), mięso, ryby i nasiona roślin strączkowych. Na samym szczycie piramidy znalazły się tłuszcze. Seniorzy powinni spożywać przede wszystkim te roślinne, czyli m.in. oleje roślinne, oliwę z oliwek, orzechy. Ogólne zalecenia IŻŻ informują także o konieczności regularnego spożywania posiłków (5-6 posiłków co 2-3 godziny), ograniczenia w diecie mięsa czerwonego oraz tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, unikanie napojów słodzonych i słodyczy a także alkoholu. Zamiast soli używać należy ziół, które są źródłem cennym składników oraz wprowadzić suplementację wit. D w ilości 2000 j.m./ dobę. Zalecane jest również angażowanie się osób starszych w działalność społeczną, co zapobiegać ma izolacji oraz samotności. Zalecenia IŻŻ mogą ulegać modyfikacji w niektórych jednostkach chorobowych np. osteoporozie, cukrzycy, nadciśnieniu, a także kiedy zaleci je lekarz lub dietetyk.
Według badań dieta osób starszych jest niedoborowa. Spowodowane jest to rodzajem spożywanych produktów, ale także przyjmowaniem dużej ilości leków, które mogą przyczyniać się do zmniejszenia łaknienia. Seniorzy spożywają za dużo tłuszczu (w dziennej racji pokarmowej odsetek
z tłuszczu wynosi u nich 34-36%), cholesterolu, mięsa, cukru i soli, natomiast za mało mleka i przetworów mlecznych, produktów pełnoziarnistych, nasion roślin strączkowych, ryb oraz warzyw i owoców. Nieodpowiedni sposób żywienia jest konsekwencją nieprawidłowych przyzwyczajeń i zwyczajów żywieniowych. Seniorzy często pomijają niektóre posiłki lub podjadają pomiędzy nimi. Osoby starsze ze względu na zmniejszenie aktywności obszaru mózgu, który odpowiedzialny jest za zaspokajanie pragnienia, wypijają bardzo mało płynów lub całkiem o nich zapominają. Niedostateczna podaż wody i innych napoi prowadzi do odwodnienia organizmu, które jest jedną z najczęstszych przyczyn hospitalizacji osób w wieku podeszłym. Najczęściej występuje odwodnienie hipertoniczne, które spowodowane są niedostatecznym spożyciem wody, ale także jej utratą w wyniku m.in. biegunki, gorączki. Szczególnie niebezpieczne są zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej. Mogą one prowadzić do zaostrzenia chorób lub pojawiania się nowych schorzeń. Zapobieganie stanom dehydratacji polega na zapewnieniu stałego dostępu do wody osobom starszym, edukacji żywieniowej seniorów pod kątem konieczności wypijania odpowiedniej ilości płynów oraz uświadamianiu jakie są skutki ich niedoboru.
Kolejnym problemem pojawiającym się u osób starszych są zaparcia, które są skutkiem diety ubogoresztkowej, niedostatecznej podaży płynów oraz braku aktywności fizycznej. Niskie spożycie błonnika pokarmowego powoduje wydłużony czas pasażu jelitowego. Aby temu zapobiec, należy codziennie spożywać ok. 25 g błonnika pokarmowego. Zalecane są także produkty pełnoziarniste, warzywa i owoce, jogurty, siemię lniane, otręby, zwiększenie podaży płynów do
1,5-2,5 l/dobę oraz wprowadzenie aktywności fizycznej. Z jadłospisu wyeliminować należy tłuste potrawy, kakao, czekoladę, mocną herbatę a także produkty z mąki pszennej, które przyczyniają się do spowolnienia pracy jelit.
U seniorów zauważyć można zmniejszone spożycie produktów mlecznych. Jest to główna przyczyna niedoboru wapnia w tej grupie osób. Zbyt małe spożycie produktów bogatych
w witaminę D oraz niewystarczająca ekspozycja skóry na promienie słoneczne, są przyczynami niedoboru tego składnika nie tylko wśród seniorów, ale także całej populacji polskiej. Wapń
i witamina D są szczególnie istotnymi związkami w prewencji osteoporozy, a ich niedobór może być przyczyną rozwoju tego schorzenia. Niedostateczne spożycie witaminy D prowadzi do obniżenia odporności organizmu oraz zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej. WHO zaleca, aby mężczyźni i kobiety po 65 roku życia spożywali 1500 mg wapnia dziennie. Normy dla populacji polskiej są nieco niższe i wynoszą 1200 mg wapnia na dobę dla obu płci. Najlepiej przyswajalny jest wapń z produktów mlecznych (mleko, sery, jogurty, kefiry, maślanki). Witaminę D znaleźć można przede wszystkim w tłustych rybach morskich oraz jajkach. Wystarczające spożycie cholekalcyferolu ustalono na poziomie 15 ug/dobę. Ze względu na trudności w zbilansowaniu jadłospisu w ten składnik, zalecana jest suplementacja witaminy D, szczególnie w okresie jesienno-zimowym,
w dawce 800 – 2000 j.m./dobę. Osoby po 65 roku życia powinny natomiast przyjmować suplementy witaminy D przez cały rok. U seniorów wzrasta zapotrzebowanie na witaminę B6. U kobiet do
1,5 mg/dobę, natomiast u mężczyzn do 1,7 mg/dobę. Należy zwrócić szczególną uwagę na jej podaż w diecie, ze względu na często występujące niedobory tego składnika u osób starszych. Produkty bogate w witaminę B6 to np. nasiona roślin strączkowych, mięso, drożdże, produkty pełnoziarniste. W grupie osób starszych pojawia się także niedobór witaminy B12, co związane jest z pogorszeniem wchłaniania tego składnika oraz niewystarczającą jego podażą z pożywieniem. W diecie seniorów nie może zabrakną takich produktów jak jaja, mleko i mięso, które są głównymi źródłami kobalaminy.
U osób starszych obserwuje się również niedobór cynku, który spowodowany jest głównie znaczącym obniżeniem spożycia tego składnika, zwłaszcza wśród mężczyzn. Jego niedostateczna podaż objawia się obniżeniem odporności organizmu, trudnościami w gojeniu się ran, problemami ze skórą
i włosami. Źródła cynku to ryby, brukselka, szpinak, marchew, orzechy oraz żółtko jaja. U osób
w wieku podeszłym stwierdza się także niedobory potasu, żelaza, magnezu oraz antyoksydantów (witaminy A, E, C). Szczególnie istotne jest zwiększenie podaży przeciwutleniaczy wraz z dietą. Znaleźć je można przede wszystkim w owocach, warzywach, olejach roślinnych i orzechach. Antyoksydanty unieszkodliwiają wolne rodniki, które odpowiedzialne są za proces starzenia oraz uszkadzania komórek organizmu, w tym ścian naczyń krwionośnych, co jest przyczyną powstawania blaszek miażdżycowych. Ich nadmiar w organizmie prowadzi ponadto do rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego oraz rozwoju nowotworów. Kolejnym związkiem, którego niedobór występuje u osób starszych jest magnez. Odpowiada on za przewodzenie impulsów nerwowych, zapobiega skurczom mięśni oraz powstawaniu zakrzepów. Magnez znajduje się w produktach zbożowych, mleku i jego przetworach, kakao, orzechach czy kapuście. Z wiekiem spada zapotrzebowanie organizmu na sód. Ze względu na wysokie spożycie soli w Polsce i przyzwyczajenie osób starszych do dosalania potraw, podaż sodu w diecie jest zbyt wysoka. Jej stosowanie ograniczyć można poprzez zachęcanie seniorów do stosowania przypraw ziołowych lub soli sodowo-potasowej, w której część sodu zastąpiono potasem. U kobiet po 50 roku życia zalecane jest zmniejszenie podaży żelaza z 18 mg/dobę do 10 mg/dobę. Mimo niższego zapotrzebowania na ten składnik u seniorów, często obserwuje się jego niedobór. Skutkiem niedostatecznej podaży żelaza jest m.in. niedokrwistość. Objawia się ona osłabieniem organizmu, przewlekłym zmęczeniem, kołataniem serca, dusznością, częstymi infekcjami. Żelazo znajduje się w czerwonym mięsie, żółtku jaja, nasionach roślin strączkowych, jarmużu, pestkach dyni. Składnik ten lepiej wchłaniany będzie w obecności witaminy C, dlatego zalecane jest łączenie produktów, które są źródłem żelaza
z produktami bogatymi w kwas askorbinowy.
Osoby starsze są grupą szczególnie narażoną na ryzyko rozwoju niedożywienia. Jego przyczyny mogą wynikać z procesu starzenia się organizmu, z występowaniem wielu chorób
i przyjmowaniem leków oraz mogą być związane ze środowiskiem. Niedożywienie to nieprawidłowy stan odżywienia spowodowany niedostateczną podażą składników pokarmowych lub zaburzeniem ich wchłaniania. Ryzyko wzrasta na skutek zmian w odczuwaniu smaku, głodu oraz pragnienia. Do pojawienia się niedożywienia może prowadzić również zmniejszenie apetytu, problemy z gryzieniem, żuciem, dysfagia i zaburzenia wydzielania śliny.
Zmiany, które zachodzą w obrębie przewodu pokarmowego, nie zawsze są wynikiem starzenia się organizmu. Według niektórych badań, mogą one wynikać z występowania równocześnie wielu jednostek chorobowych. Do chorób najczęściej pojawiających się u osób starszych należą nowotwory, choroby płuc, nadczynność tarczycy, niewydolność serca, depresja, udar, choroba zwyrodnieniowa stawów. Wśród tej grupy osób powszechne jest występowanie polipragmazji, czyli przyjmowania równocześnie wielu leków. Może przyczyniać się ona do zmniejszenia odczuwania głodu oraz niedostatecznego przyjmowania pokarmów. Wraz z wiekiem zachodzi szereg zmian w organizmie człowieka, ale również w jego otoczeniu. Wpływ na nie ma wiele czynników m.in. czynniki środowiskowe, które obejmują zmiany w uzębieniu, złą sytuację finansową oraz niesamodzielność przy robieniu zakupów i przygotowywaniu posiłków. Osoby samotne lub ograniczone ruchowo oraz
z niskimi dochodami będą bardziej podatne na rozwój niedożywienia. Ich sposób żywienia jest zwykle monotonny, jednorodny, pozbawiony ważnych dla organizmu składników. Dieta osób starszych charakteryzuje się niską gęstością odżywczą, co prowadzić może do licznych niedoborów
w organizmie. Niedożywienie i towarzyszące mu konsekwencje takie jak depresja czy sarkopenia należą do wielkiego zespołu geriatrycznego (WZG), czyli zespołu zaburzeń, który najczęściej pojawia się w procesie starzenia.
Do określania ryzyka i diagnostyki niedożywienia służą różne skale, które w szybki
i nieinwazyjny sposób określają stan odżywienia danej osoby. Oceny stopnia odżywienia pacjenta powinna dokonywać osoba odpowiednio wykwalifikowana (lekarz, pielęgniarka lub dietetyk). Powszechnie w ocenie stanu odżywienia pacjentów zastosowanie znajduje kwestionariusz punktowy NRS 2002 (Nutrition Risk Score). Bierze on pod uwagę nasilenie choroby podstawowej lub chorób współistniejących (lekkie, średnie, ciężkie) oraz pogorszenie się stanu odżywienia w ciągu ostatnich trzech miesięcy. Stosuje się skalę 3-punktową. Dodatkowy punkt dolicza się u osób po 70 roku życia. Wskazaniem do rozpoczęcia leczenia żywieniowego jest wynik powyżej 3 punktów. Kolejną skalą, często stosowaną na oddziałach szpitalnych, jest skala SGA (Subiektywna Globalna Ocena Stanu Odżywienia). Kwestionariusz ten łączy w sobie badanie fizykalne oraz wywiad. Określa się płeć, wiek, wzrost i masę ciała pacjenta. Zadawane są pytania dotyczące zmian w przyjmowaniu pokarmów
i zmian w wydolności fizyczne. Zagadnienia obejmują również stopień nasilenia objawów ze strony przewodu pokarmowego oraz ich rodzaj. Określane jest także zapotrzebowanie pacjenta na składniki odżywcze, związane z występującymi schorzeniami. Badanie fizykalne obejmuje m.in. ocenę zmniejszenia podskórnej tkanki tłuszczowej, występowanie wodobrzusza i obrzęków kostek, które ocenia się w skali od 0 (bez zmian) do 3 (ciężkie). Na podstawie zebranych danych dokonuje się oceny stopnia odżywienia danej osoby. Kwesionariusz MNA (The Mini Nutritional Assesment) również bada ryzyko wystąpienia niedożywienia u osób starszych. Początkowo wykorzystywany był przede wszystkim w domach opieki społecznej oraz szpitalach. Jego zaletą jest możliwość określenia stopnia niedożywienia, mimo prawidłowych parametrów takich jak BMI i poziom albumin. Kwestionariusz uwzględnia utratę masy ciała w ciągu ostatnich trzech miesięcy, zmniejszenie ilości przyjmowanego pożywienia w tym czasie oaz wystąpienia ostrej choroby somatycznej. Jest to prosta, praktyczna
i miarodajna skala, powszechnie wykorzystywana w ocenie stanu odżywienia seniorów. Często stosuje się też skalę MUST (Malnutrition Universal Screening Tool). W pierwszym jej kroku analizuje się wskaźnik masy ciała (BMI >20 – 1pkt., BMI 18,5-20,0 – 2 pkt., BMI <18,5 – 3 pkt.), w kolejnym etapie procentową utratę masy ciała w ciągu ostatnich 3-6 miesięcy (<5% – 0 pkt., 5-10% – 1 pkt., >10% – 2 pkt.) oraz samodzielność w przyjmowaniu pokarmów przez pacjenta (jeśli nie jest w stanie samodzielnie jeść przez dużej niż 5 dni, dodać należy 2 punkty). W czwartym etapie sumowane są punkty z poprzednich trzech kroków. Wynik 2 i więcej świadczy o wysokim ryzyku niedożywienia. Konieczna jest wtedy interwencja żywieniowa.
Pomocne w uzupełnianiu jadłospisu osób starszych, u których występuje niedożywienie lub jego ryzyko, okazują się być doustne suplementy pokarmowe (DSP, z ang. ONS – oral nutritional supplements). Produkty te zwiększają energetyczność diety oraz dostarczają niezbędnych składników odżywczych. Należą one do dietetycznych środków specjalnego przeznaczenia medycznego. Dostępne są bez recepty. Mogą być stosowane u osób, które nie są w stanie pokryć dziennego zapotrzebowania energetycznego tradycyjną dietą, u pacjentów mających problem z połykaniem pokarmu, przy występowaniu stanów zapalnych jelit, chorób trzustki, wątroby, w urazach
i oparzeniach. Warto wprowadzić je także u osób starszych, u których doszło do rozwoju złego wchłaniania, a co się z tym wiąże, ryzyka powstawania niedoborów składników odżywczych. Preparaty te mają wiele zalet. Cechują się różną konsystencją, w zależności od potrzeb pacjenta oraz licznymi wariantami smakowymi. Dostarczają od 1 do 4 kcal/ml preparatu. Dostępne są w postaci proszku (do przygotowania roztworu) oraz w postaci płynu (nadają się bezpośrednio do spożycia). Są to środki sterylne, bez glutenu i laktozy. Wyróżnić można DSP kompletne (dostarczające białka, tłuszczu, węglowodanów, witamin i składników mineralnych) oraz niekompletne (dostarczające wybranych składników pokarmowych).
Dieta osób starszych powinna być urozmaicona i cechować się wysoką gęstością odżywczą. Szczególną uwagę należy zwracać na odpowiednie nawodnienie seniorów oraz uzupełnianie niedoborów pokarmowych. Istotnym czynnikiem w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia jest także codzienna aktywność fizyczna.
Piśmiennictwo:
- https://ncez.pl/upload/piramida-dla-osob-w-wieku-starszym-opis.pdf
- https://ncez.pl/seniorzy/zywienie-osob-w-wieku-starszym/witaminy-i-skladniki-mineralne
- https://medicalnutritionindustry.com/files/user_upload/documents/ONS_2012/Dossier2012FINAL2012-09-04.pdf
- http://gerontologia.org.pl/wp-content/uploads/2016/05/2006-02-7.pdf
- http://ptfarm.pl/pub/File/Farmacja%20Polska/2009/11-2009/04%20%20Zywienie%20i%20suplementacja.pdf
- https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/14498/Zasady%20%C5%BCywienia%20ludzi%20starszych%20w%20og%C3%B3lnej%20profilaktyce%20chor%C3%B3b%20dietozale%C5%BCnych.pdf?sequence=1&isAllowed=y
- http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2017/09/Geriatria_6.pdf
- https://www.who.int/nutrition/topics/ageing/en/index1.html
- http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/201203_Geriatria_001.pdf
- http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2017/05/Geriatria_3_2016_6.pdf
- Jośko-Ochojska J., Spandel L., Brus R., Odwodnienie osób w podeszłym wieku jako problem zdrowia publicznego, Hygeia Public Heath 2014, 49(4): 712-717
- Kirti M. Tripathi, Yashvant Singh, S.K. Dubey, Thiru Sevan, Geriatric Nutrition: Need for Better Ageing, South Asian J. Food Technol. Environ. 2016 , 2(3&4):432-4377
- Leslie W., Hankey C., Aging, Nutritional Status and Heath, Healthcare 2015, 3, 648-658
- Lewandowicz M., Zindywidualizowana dieto terapia w odpowiedzi na zmany w przewodzie pokarmowym związane ze starzeniem się lub wielochorobowością – część I, Geriatria 2014, 8: 43-48
- Page Fionna, Oral nutritional supplements to tackle malnutrition a summary of the evidence base, Section 5 – Benefits of ONS, Medical Nutrition International Industry 2012
Autorka: Oliwia Majchrzak