Zespół policystycznych jajników (PCOS) jest schorzeniem dotykającym około 5-10% kobiet w wieku rozrodczym. Objawia się wieloma zaburzeniami hormonalnymi oraz metabolicznymi które są ze sobą ściśle powiązane. Aby nastąpiło rozpoznanie PCOS muszą wystąpić 2 z 3 podanych kryteriów:

• Brak lub rzadkie występowanie owulacji
• Kliniczne i/lub biochemiczne objawy hiperandrogenizacji
• Obecność policystycznych jajników w obrazie USG [Skałba, Dąbkowska-Huć, 2005]

Brak jednego, wyróżniającego to schorzenie objawu. Dolegliwości wynikają z kryteriów rozpoznania tej choroby: zanik owulacji skutkuje bezpłodnością a hiperandrogenizacja – nadmiernym owłosieniem, łysieniem typu męskiego, trądzikiem czy obniżeniem tonu głosu Wymienione objawy są najczęstsze jednak spektrum symptomów tego zaburzenia jest dużo szerszy i zawiera również inne, mniej specyficzne [Jakiel i in., 2006].

Przyczyny, komplikacje, schorzenia towarzyszące

Zaburzeń, które towarzyszą PCOS jest wiele; może powodować rozwój nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, cukrzycy typu II oraz chorób sercowo-naczyniowych. Jednym z częściej powiązanych z PCOS zaburzeń jest insulinooporność; wśród kobiet z otyłością i PCOS około 80% ma osłabioną wrażliwość tkanek na insulinę, a wśród kobiet szczupłych 30-40%. Obecnie prowadzone są również badania na temat patogenezy PCOS powiązanej z wydzielaniem insuliny [Jakiel i in., 2006]. Dokładny patomechanizm nie jest znany ale jest powiązany z zaburzeniami metabolicznymi oraz czynnikami genetycznymi [Szydlarska i in. 2010].

Hiperandrogenizm który jest objawem tego schorzenia oraz powiązany z nim brak owulacji prowadzą do niepłodności. Z cyklami bezowulacyjnymi wiąże się ryzyko zaburzeń miesiączkowania wynikające ze zmiennego stężenia estrogenów działających na endometrium macicy. Zmiany stężeń hormonów powodują także ryzyko raka endometrium a inne objawy zespołu policystycznych jajników takie jak otyłość czy hiperandrogenizm zwiększają możliwość zachorowania. Odległymi skutkami mogą być również zaburzenia sercowo-naczyniowe wynikające z zaburzeń metabolicznych, jak również zaburzenia psychiczne. Te ostatnie pojawiają się ze względu na wpływ choroby na obraz własnego ciała – otyłość, nadmierne owłosienie i trądzik szczególnie u dziewcząt w okresie adolescencji mają znaczny wpływ na ich postrzeganie i pewność siebie [Jakiel i in., 2006].

Węglowodany

Ilość i jakość węglowodanów w diecie  może wpływać na owulację i płodność u kobiet, zwłaszcza cierpiących na zaburzenia z tym związane. W diecie kobiety cierpiącej na PCOS powinny pojawiać się źródła węglowodanów o niskim indeksie glikemicznym (IG). Węglowodany wpływają na poziom glukozy i insuliny we krwi, a gdy ich podaż jest za wysoka mogą prowadzić do zakłócenia równowagi hormonów odpowiadających za płodność [Chavarro i in., 2009]. Umiarkowane spożycie węglowodanów i rezygnacja z produktów o wysokim i średnim IG może pozytywnie wpłynąć na płodność i parametry endokrynologiczne ze względu na zmniejszenie wyrzutów insuliny. W diecie należy unikać produktów wysoko przetworzonych, wyrobów cukierniczych czy gotowych słodyczy, ponieważ wysoka zawartość cukru dodanego pod postacią różnych syropów przyczynia się do pogłębiania zaburzeń węglowodanowych [Kłósek i in., 2017]. Nie należy zapominać o istotnej roli błonnika, którego źródłem również są powyższe produkty a jego spożycie w diecie powinno wynosić 30-40 g/dzień. Obniża on poposiłkowe stężenie glukozy i insuliny we krwi a także wchłanianie cholesterolu na co również należy zwrócić szczególną uwagę [Chavarro i in., 2009].

Tłuszcze

Z zespołem policystycznych jajników wiąże się często ryzyko zaburzeń lipidowych, które mogą być częścią zespołu metabolicznego i prowadzić do chorób sercowo-naczyniowych. Z tego powodu należy spożywać racjonalne ilości kwasów tłuszczowych, zgodne z zaleceniami, przy ryzyku wystąpienia wyżej wymienionych zaburzeń. W diecie należy zmniejszyć spożycie tłuszczów zwierzęcych i zastąpić je olejami roślinnymi będącymi dobrym źródłem kwasów jedno- i wielonienasyconych. Należy ograniczyć spożywanie nasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 7% dziennego zapotrzebowania na energię a izomery trans wykluczyć zupełnie z diety. Izomery trans w diecie nie tylko podwyższają poziom cholesterolu LDL we krwi i obniżają poziom cholesterolu HDL, ale także mają udowodniony negatywny wpływ na płodność i zaburzanie działania układu odpornościowego. Cholesterol w diecie należy ograniczyć nawet do 200 mg/dziennie. W przypadku kwasów wielonienasyconych należy zwrócić uwagę na podaż kwasów omega-3, ponieważ poza ich potencjalnym pozytywnym wpływem na terapię PCOS są niezbędne w codziennej diecie każdego człowieka [Kłósek i in., 2017; Mansour i in., 2016].

Białko

Spożycie białka w diecie powinno być zbilansowane; tak jak w przypadku standardowej, zbilansowanej diety zaleca się równy rozkład pomiędzy białkiem roślinnym i zwierzęcym. Ilość spożywanego białka powinna być dostosowana do masy ciała, stylu życia, aktywności fizycznej oraz schorzeń towarzyszących – zarówno nadmiar jak i niedobór mogą mieć negatywny wpływ na płodność i rozwój zaburzeń z nią powiązanych. Dodatkowo, badania wskazują, że dobrze zbilansowana dieta z przewagą białka roślinnego może mieć korzystny wpływ na płodność kobiet. [Kłósek i in., 2017; Chavarro i in., 2007]

Witaminy i składniki mineralne

Wiele witamin i składników mineralnych może odgrywać znaczące role w terapii i prewencji zespołu policystycznych jajników. Szczególnie dużo badań dotyczy wykorzystania witaminy D; jest ona w codziennej diecie problematyczna ze względu na trudność w zapewnieniu odpowiedniej jej podaży dietą – w wielu przypadkach zalecana jest jej suplementacja. Niedobór witaminy D może nasilać objawy PCOS ze względu na jej wpływ na biosyntezę estrogenów i homeostazę wapnia – co przyczynia się w znacznej części do zaburzeń miesiączkowania w PCOS [Brzozowska, Karowicz-Bilińska 2013]. Witamina D odgrywa także znaczną rolę w metabolizmie insuliny a jej niedobór również może wpływać na patogenezę insulinooporności [Faghfoori i in., 2017]. 

Chrom jest mikroelementem wpływającym na metabolizm węglowodanów, lipidów i białek przez oddziaływanie na insulinę [Gawęcki, 2012]. Jego rola w leczeniu i profilaktyce PCOS nie została potwierdzona badaniami jednak ze względu na jego rolę w gospodarce węglowodanowej należy dbać o jego odpowiednie spożycie [Tang i in., 2018].

Wpływ na PCOS i schorzenia towarzyszące mogą mieć również witaminy z grupy B, C, E, K a także składniki mineralne takie jak magnez, selen, cynk czy wapń. Ilości dostarczane ich z prawidłowo zbilansowaną dietą powinny jednak być wystarczające ze względu na brak wprowadzenia konkretnych suplementacji do standardów leczenia PCOS [Kłósek i in., 2017].

Wskazania do dietetoterapii

Badania pokazują, że od 30% do nawet 70% kobiet z PCOS jest otyłych a 50% procent ma insulinooporność i hiperinsulinemię [Kuligowska-Jakubowska i in., 2012]. Z badań wynika również, że zwiększona ilość tkanki tłuszczowej, związana jest z hiperandrogenemią, insulinoopornością, nietolerancją glukozy i dyslipidemią [Hajduk, 2012]. Utrata masy ciała może pomóc w ustabilizowaniu zaburzeń i przywróceniu normalnego cyklu miesiączkowego [Ehrmann, 2005]; spadek masy ciała już o 5% może mieć korzystny wpływ na wyniki badań a przy około 15% redukcji masy ciała następuje istotna poprawa profilu hormonalnego i regularnych cykli miesiączkowych [Sobstyl i in., 2011]. Z tego powodu u kobiet otyłych i z nadwagą przy zespole policystycznych jajników zaleca się dobrze zbilansowaną dietę z deficytem kalorycznym [Olszanecka-Glinianowicz i in., 2005].

Zalecenia diety

Dieta powinna być dostosowana do schorzeń towarzyszących – zaburzeń gospodarki węglowodanowej czy lipidowej. Zaleca się dietę z niskim indeksem glikemicznym [Szostak-Węgierek, 2011]. Z tego powodu źródłami węglowodanów powinny być grube kasze, mąki i chleby z pełnego przemiału, warzywa a unikać takich źródeł jak kukurydza i jej przetwory, biały ryż, ziemniaki, pieczywo z mąki z pełnego przemiału, słodycze, wyroby cukiernicze; w diecie należy też zwrócić uwagę na rodzaj owoców i łączenie ich z produktami pozwalającymi uzyskać niższy ładunek glikemiczny [Gawęcki, 2012].

Źródłami tłuszczy w diecie powinny być oleje roślinne nieutwardzone oraz ryby morskie, szczególnie tłuste. Ze względu na negatywny wpływ na zdrowie i płodność należy unikać źródeł zawierających izomery trans takich jak: potrawy smażone na tłuszczu, chipsy, żywność typu fast food oraz wyroby cukiernicze [Boyd, Ziegler, 2019].

Ograniczeniu podlegają również tłuszcze zwierzęce, podobnie jak białko; ono jednak nie wymaga tak restrykcyjnych ograniczeń. Źródłem białka poza chudym mięsem powinny być rośliny strączkowe: soczewica, ciecierzyca, groch, czerwona fasola. W ich przypadku należy wziąć pod uwagę też sposób obróbki, aby nie podwyższyć nadmiernie ich IG. W diecie jako źródło białka i składników mineralnych – przede wszystkim wapnia – może pojawiać się również nabiał. Przy występujących zaburzeniach lipidowych powinno się unikać dużych ilości tłustego nabiału unikając jednak nie należy zupełnie unikać tłuszczu w tych produktach – chude, odtłuszczone twarogi czy mleka są również w dużej mierze pozbawione witamin i składników mineralnych. Z tego względu najrozsądniejszym wyborem są produkty półtłuste lub częściowo odtłuszczone [Kłósek i in., 2017].

Ostatnim, lecz nie mniej istotnym punktem jest aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości i sprawności pacjentek. Metaanaliza wskazuje, że włączenie ćwiczeń fizycznych wpływa na spadek masy ciała, oraz poprawę wyników gospodarki węglowodanowej i lipidowej a także zwiększa szansę na przywrócenie prawidłowego przebiegu cyklu miesiączkowego i zajście w ciąże [Kite i in., 2019].

podsumowanie

Zespół policystycznych jajników jest jedną z częstszych przyczyn niepłodności i zaburzeń z nią powiązanych u kobiet. Ze względu na powiazania z zaburzeniami metabolicznymi dietoterapia i profilaktyka tychże jest niezwykle ważna. Liczne badania potwierdzają korzystny wpływ zbilansowanej diety o niskim indeksie glikemicznym na terapię PCOS. Równie istotne jest dążenie do utrzymania lub uzyskania odpowiedniej masy ciała zarówno przez dietę jak i ćwiczenia fizyczne które w połączeniu ze sobą dają podstawę do terapii PCOS

Piśmiennictwo

1. Boyd M., Ziegler J., Polycystic Ovary Syndrome, Fertility, Diet, and Lifestyle Modifications Top Clin Nutr 2019 Vol. 34, No. 1, pp. 14–30
2. Brzozowska M, Karowicz-Bilińska A. Rola niedoboru witaminy D w patofizjologii zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników, Ginekologia Polska, 2013 Jun;84(6):456-60. Review.
3. Chavarro JE, Rich-Edwards JW, Rosner BA, Willett WC. A prospective study of dietary carbohydrate quantity and quality in relation to risk of ovulatory infertility. Eur J Clin Nutr. 2009 Jan;63(1):78-86.
4. Chavarro JE, Rich-Edwards JW, Rosner BA, Willett WC. Diet and lifestyle in the prevention of ovulatory disorder infertility. Obstet Gynecol. 2007 Nov;110(5):1050-1058.
5. Ehrmann DA. Polycystic ovary syndrome. N Engl J Med. 2005 Mar 24;352(12):1223-36. Review.
6. Faghfoori Z, Fazelian S, Shadnoush M, Goodarzi R. Nutritional management in women with polycystic ovary syndrome: A review study. Diabetes Metab Syndr. 2017 Nov;11 Suppl 1:S429-S432.
7. Gawęcki J.,(red.), Żywienie Człowieka. Podstawy Nauki o żywieniu t.1, 2012, Warszawa, PWN
8. Hajduk M.: Wpływ masy ciała na płodność u kobiet, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2012, tom 8, nr 3, 93–97
9. Jakiel G., Robak-Chołubek D., Tkaczuk-Włach J.: Zespół policystycznych jajników, Przegląd Menopauzalny 2006; 4: 265–269.
10. Kite C, Lahart IM, Afzal I, Broom DR, Randeva H, Kyrou I, Brown JE. Exercise, or exercise and diet for the management of polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis. Syst Rev. 2019 Feb 12;8(1):51.
11. Kłósek P., Grosicki S., Całyniuk B., Dietoterapia w zespole policystycznych jajników ― zalecenia praktyczne, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017;8(4):148-154.
12. Kuligowska-Jakubowska M., Dardzińska J., Rachoń D.: Zaburzenia gospodarki węglowodanowej u kobiet z zespołem wielotorbielowatych jajników (PCOS) Diabet. Klin. 2012;1, 5: 185–195
13. Mansour A, Hosseini S, Larijani B, Mohajeri-Tehrani MR. Nutrients as novel therapeutic approaches for metabolic disturbances in polycystic ovary syndrome. EXCLI J. 2016 Sep 5;15:551-564.
14. Olszanecka-Glinianowicz M., Zahorska-Markiewicz B., Żak-Gołąb A., Kuglin D., Mokrzycka J., Mentel A.: Wpływ umiarkowanej redukcji masy ciała na profil hormonalny otyłych kobiet z zespołem policystycznych jajników, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 2, s. 1–5 2005 
15. Skałba P., Dąbkowska-Huć A.: Metaboliczne aspekty zespołu policystycznych jajników (PCOS), Endokrynologia Polska 2005; 6(56): 960-963.
16. Sobstyl M., Tkaczuk-Włach J.,Sobstyl J., Jakiel G.: Zespół metaboliczny a zespół policystycznych jajników, Przegląd Menopauzalny 2011; 1: 74–78.
17. Szostak-Węgierek D.: Sposób żywienia a płodność, Medycyna Wieku Rozwojowego, 2011, XV, 4
18. Szydlarska D., Grzesiuk W., Bar-Andziak E.: Kontrowersje wokół patogenezy zespołu policystycznych jajników, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010, tom 6, nr 3, 141-146 
19. Tang XL, Sun Z, Gong L. Chromium supplementation in women with polycystic ovary syndrome: Systematic review and meta-analysis. J Obstet Gynaecol Res. 2018 Jan;44(1):134-143.

Autorka: Anna Bilińska